Татар халкының укымышлы, зыялы һәм алдынгы фикерле уллары арасында Камил Мотыйгый-Төхфәтуллинның иҗади эшчәнлеге һәм тормыш юлы безнең игътибарны җәлеп итте. Чөнки ул гасыр башында, дәүләт тарафыннан рәсми рәвештә рөхсәт ителгәнче үк, беренчеләрдән булып татар телендә кулъязма һәм басма журналлар чыгарган, «Сәйяр» татар театры труппасының оешуына булышлык иткән, татар телендә беренче концертлар оештырып илнең төрле өлкәләрендә чыгышлар ясаган, болар гына түгел, татарча Коръән тәфсире төзү өстендә дә эш алып барган, хаклыкка табынган һәм үз халкына хезмәт иткән искиткеч күпкырлы һәм тынгысыз шәхес.

К. Мотыйгый 1883 елның 25 февралендә Җаекта Мотыйгулла хәзрәт гаиләсендә дөньяга килә. Мотыйгыя мәдрәсәсендә ун ел укыганнан соң Мисырга китә һәм ике ел дәвамында Каһирәдәге әл-Әзһәр мәдрәсәсендә белем ала. Якын Көнчыгышның — Константинополь, Димәшкъ, Бәйрут, Александрия, Мәккә һәм Мәдинә шәһәрләренә сәяхәт кыла. Туган шәһәре Җаекка кайткач үзе дә әтисенең мәдрәсәсендә мөгаллимлек итә. Аның тарих, мантыйк, яңа гарәп әдәбияты буенча биргән дәресләрен башка шәкертләр белән беррәттән татарның мәшһүр шагыйре Г. Тукай да тыңлый. Шулай ук ул Җаекта хатын-кызлар өчен җәдиди мәктәп ача, Мотыйгыя мәдрәсәсендә әдәби кичәләр оештырып җибәрә. Ул кичәләрдә яңгыраган Г. Тукай һәм К. Мотыйгый әсәрләрен тыңларга Җаектагы башка мәдрәсәләрдән дә шәкертләр йөри башлый.

Инде 1903-1905 елларда ук Камил Мотыйгый үзенең беренче стена гәзите «Әл-гаср әл-җәдид»не, беренче кулъязма газетасы («Мәгариф») һәм журналын («Әл-гаср әл-җәдид») чыгара башлый. Аларда нәшер һәм мөхәррир К. Мотыйгыйның «Мисырга сәяхәт», «Төш күрү», «Ике Рафик» исемле беренче хикәяләре белән беррәттән Г. Тукайның да тәүге әсәрләре татар шәкертләренә барып ирешә.

К. Мотыйгыйның «Бәхетле Мәрьям» исемле беренче
романы Петербургта китап буларак басылып чыга һәм бик тиз сатылып бетә. Шул елларда К. Мотыйгый Рәсәйдә мөселманнар өчен чыгучы бердән-бер газета «Тәрҗеман»га да язмаларын җибәрә.

1905 елда илдә булган үзгәрешләрдән соң К. Мотыйгый теләктәшләре ярдәмендә кулга төшерелгән үз типографиясе, үз җитәкчелеге һәм җаваплылыгы белән рәсми рәвештәге көндәлек басма «Фикер» газетасы чыгара башлый. Үз типографиясе дисәк тә ул басмаханә аның үзенеке үк булмый, әлбәттә. Мөгаллимлек белән көн күргән гади татар кешесенә каян килсен ди андый байлык? «Уралец» исемле русча газетаның типографиясенә унлап кеше хуҗа була, ул бөлгенлеккә төшкәч аз гына акча туплап К. Мотыйгый басмаханә пайчылары сафына баса һәм җитәкчелеккә сайлана, шул журналның мөхәррире булып тора. Дус-ишләре ярдәме белән Казанга барып татарча хәрефләр алдыра, ике хәреф җыючы оста яллый. Шул рәвешле Уральскта татарча басмаханә бүлекчәсе барлыкка килә. Анда татар телендә генә түгел, казакъ телендә дә мәкаләләр басылуы билгеле. 1906 елда инде ул «Әл-гаср әл-җәдид» журналының басыла башлавына ирешә. Әлеге басмалар бөтен Рәсәйгә тарала. Аларда Г. Тукай, Ф. Әмирхан, К. Мотыйгый һәм башкаларның язмалары дөнья күрә. «Уклар» сатирик журналы басыла башлагач К. Мотыйгый журнал белән җитәкчелек итүне тулысынча Г. Тукайга тапшыра.

Әлеге басмаларда патша самодержавиясенә каршы халыклар тигезлеге, хөррияте һәм иреген таләп иткән көчле язмалар дөнья күрә. Шул сәбәпле алар һәрдаим күзәтү астында була, эзәрлекләнә һәм хәтта типографиягә һөҗүм дә ясала.

К. Мотыйгый һәм аның эшчәнлегенә теләктәшлек иткән Мотыйгулла хәзрәткә карата җинаять эше ачыла. Моның сәбәбе түбәндәгедә була. Ул вакытта Рәсәйдә рәсми басма газета чыгарыр өчен 25 яшь тулу шарт. Әле 25-е тулмаган К. Мотыйгый газета чыгаруга рөхсәт алыр өчен әтисеннән метрика кәгазенә яшен арттырып язуны үтенә, Мотыйгулла хәзрәт аны кире какмый. Дөреслек ачыклангач эш судка барып җитә. Суд утырышында үзенә сүз бирелгәч К. Мотыйгый: «Әгәр изелгәннәрне яклау һәм халык бәхете өчен көрәшү җинаять булып исәпләнә икән, ул чакта без — җинаятьчеләр!»1 — ди. Мотыйгулла хәзрәткә үзе ачкан мәдрәсәдә мөгаллимлек итү тыела, ирегеннән мәхрүм ителүдән дусларының тырышлыгы гына коткарып кала. К. Мотыйгыйдан исә редакторлык итү хокуклары алына, ләкин журналист югалып калмый — теләктәшләре исеменә теркәлгән газета-журналлар өстендә эшләвен дәвам итә. Шул рәвешле «Яңа тормыш» газетасы барлыкка килә. Анда К. Мотыйгый «Төш күрүче» исеменнән үткен телле памфлет һәм фильетоннар яза. Шул язмалар сәбәпле әлеге газета да хөкүмәт тарафыннан ябыла.

 

Бу хәлләрдән соң әдипкә нәшерлек эше белән шөгыльләнү өчен бөтен юллар да ябыла, шуңа ул бар иҗади көчен башка өлкәгә, музыкага юнәлтә, үзенең концерт программасы белән илнең төрле өлкәләрендә чыгышлар ясап йөри. Беренче түләүле татар концерты 1909 елның 16 июлендә Сембер шәһәренең приказчиклар клубында К. Мотыйгый тырышлыгы белән уздырыла. Әлбәттә, аның бу эшчәнлеге дә хөкүмәт тарафыннан эзәрлекләнә, кайбер шәһәрләрдә концертлар куярга рөхсәт бик авырлык белән алынса, кайберләрендә ул бөтенләй бирелми. Андый очракларда җырчы концертларны рөхсәтсез үткәрә һәм полиция хезмәткәрләреннән тамашага килгән халык ярдәме белән генә качып котыла. Әлеге эшчәнлекне К. Мотыйгый татар халкын дөреслек, мәгърифәт һәм хөррияткә өндәү теләге белән башлап җибәргәндер. Чөнки гади халыкка газета-журналлар аша гына түгел менә шундый юл белән дә мөрәҗәгать итеп булганын яхшы белгән. Концертларында татар халык моңнары белән беррәттән үзе язган җырлар да яңгырый, алар гөрләп үтә. Революциягә кадәрге сигез ел эчендә ул куйган концертлар саны мең ярымга җитә2. Бу яңа эшчәнлеген кискен тәнкыйтьләүче, үзен хурлаучылар да аз булмый: кайбер газеталар аны олылап искә алса, кайберләрендә түбәнсетү рухы сизелә.

http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/res/fck/Image/2014_196_m.jpg

Мотыгый-Төхфәтуллин К. Мәшһүр шагыйрь Габдулла әфәнде Тукаев хакында хатирәләр. – Казан, 1914. – Б. 1. М. И. Әхмәтҗановның шәхси архивыннан.

 

Революцияне К. Мотыйгый зур өметләр баглап, шатланып каршы ала. Смольныйда татар телендә чыккан беренче совет газетасы «Ярлы халык»ның редакторы була, Главпочштампта эшли, Самарадагы мөселман комиссариаты каршында оештырылган «Киңәш», «Яңа көч» газетасының редакторы, Җаекта партиянең шәһәр комитеты каршында мөселман коммунистлар секциясен оештыра һәм аның рәисе итеп сайлана, губревком карамагындагы милләтләр бүлегенең коллегия әгъзасы булып сайлана һәм ревкомның татар бүлегенә мөдир итеп билгеләнә. Татар, казакъ сугышчылары арасында популярлашып киткән «Ихтилал байрагы» дип аталган газетага да ул нигез сала. Җаекка кайткач беренче эш итеп «Яңа фикер» газетасын оештырып җибәрә.

Ләкин гаделлек өчен көрәшүне тормыш максаты итеп алган К. Мотыйгый яңа урнашкан хөкүмәткә һәм аның җитәкчеләренә дә ошап бетми, өстеннән аноним шикаятьләр языла. К. Мотыйгый партиядән чыгарыла, Мәскәүдә уздырылачак Татар сәнгате һәм әдәбияты декадасында катнашачак кешеләр исемлегенә бөтенләй кертелми.

Улы, татарның опера һәм балет театрына нигез салучы, Мәскәү консерваториясе каршында оештырылган опера студиясе җитәкчесе һәм аның партия оешмасын җитәкләүче Хәмит Төхфәтуллин, халык дошманы дип гаепләнеп кулга алына, Мотыйгый моңа кадәр алып килгән персональ пенсиясеннән мәхрүм ителә, көтмәгәндә җитди авыруы ачыклана. Болар барысы әдипне коточкыч адымга этәрә — 1941 елның 26 гыйнварында үз-үзенә кул сала.

2013 елда К. Мотыйгыйның тууына 130 ел булды. Аның «Мисырга сәяхәт», «Төш күрү», «Ике Рафик» исемле беренче хикәяләре белән беррәттән «Бәхетле Мәрьям» исемле беренче романы, «Моназара» хикәяләр бәйләме (1903), «Нәрсәләр генә күрмибез төшләребездә» сатирик хикәясе (1904), олырак яшьтә иҗат ителгән, китап буларак басылган алты күренешле «Тозак», кулъязма килеш калган «Шайтан өне», «Көрәш» пьесалары, тәмамланмый калган «Уйлап табучы» күләмле әсәре билгеле. Моннан тыш безнең көннәргә «Әл-гаср әл-җәдид» кулъязма журналының егермеләп нөсхәсе килеп җиткән, анда К. Мотыйгыйның тагын бик күп әһәмиятле иҗат җимешләре бардыр.

Казан китапханәләрендә Габдулла Килдиев нәшерлегендә 1914 елда чыккан «Мәшһүр шагыйрь Габдулла әфәнде Тукаев хакында хәтерләр» дигән 22 битлек китабы һәм дини темадагы «Татарча Коръән тәфсире», «Тәрҗемәт әл-җәзәрия» (1904) китаплары саклана.

К. Мотыйгыйның эшчәнлеге һәм иҗаты әлегәчә җентекләп өйрәнелмәгән. Аның исеме Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Ибраһимов томнарында искә алынудан кала беркая да очрамый диярлек. Бу өлкәдә әдипнең 17 елдан соң акланып Казанга кайткан улы Х. Төхфәтуллин үз өлешен кертә. Безнең көннәргә килеп җиткән кулъязма газета-журнал һәм әдәби әсәрләр аның тырышлыгы белән тупланган. Х. Төхфәтуллинның 1992 елда басылып чыккан «Камил Мотыйгый» дигән кечкенә китапчыгы әдипнең иҗади юлын яктыртучы гаять әһәмиятле материалларны туплаган3. Әдипнең тууына 115 ел тулуга багышлап язылган Л. Хәмидуллин мәкаләсен дә искә алмый үтеп булмый4.

Тормыш юлы белән танышкач К. Мотыйгыйның бик тынгысыз, хаклык өчен көрәшүче, һәр эшчәнлегендә күп каршылыкларга очраса да туктап калмыйча алга атлаган шәхес, үз тирәсендә теләктәшләрен туплый белгән зур оештыру сәләтенә ия лидер булганлыгы аңлашыла. Шуңа аның әдәби эшчәнлеге дә үзе кебек үк бай һәм күпкырлы. К. Мотыйгый мөгаллимлек, журналистлык, нәшерлек һәм музыка өлкәсе белән генә чикләнмичә дини тәгълимат белән дә шөгыльләнгән кеше. Дөрес, кайберәүләр аның дин өлкәсендәге эшчәнлеген үз заманында да, бүгенге көндә дә түбән бәялиләр, ләкин шуны истә тотарга кирәк К. Мотыйгый төзегән «Татарча Коръән тәфсире» тиешле дәрәҗәсендә өйрәнелмәгән. Үз заманында әлеге тәфсир Г. Гыйсмәти хезмәте белән беррәттән Ф. Әмирхан тәнкыйтенә дучар була5. Көнчыгышта басылып килгән «Садәи ферганә» гәзитендә дә К. Мотыйгыйның «Татарча Коръән тәфсире» искә алынганлыгы мәгълүм. Анда әлеге хезмәтнең фарсычадан мәшһүр Хөсәени Вәез КашифиI тәфсире тәрҗемәсе булырга мөмкинлеге турында фаразланган6.

Соңгы елларда татар телендә дөнья күргән Коръән тәфсирләре галимнәрдә кызыксыну уятты һәм әлеге мирас әкренләп фәнни әйләнешкә керә башлады. Изге Коръәннең татар халкы тормышында тоткан урыны һәм фәнгә билгеле төрки телле тәфсирләргә багышланган «Коран по татарски» мәкаләсендә А. Ахунов К. Мотыйгый эшчәнлеген дә читләтеп үтми: «Говоря о татарских тафсирах, нельзя не упомянуть также труд татарского журналиста и издателя Камиля Мутыги (1883-1941) “Татарча Куръэн тәфсире” (Комментарий к Корану на татарском языке)»7.

Ләкин ничек кенә булмасын К. Мотыйгый татарларда Коръән тәфсирләре төзүгә үз өлешен керткән. Ә хезмәтнең көчле тәнкыйтькә дучар булуы әле аның түбән дәрәҗәлегенә түгел, бәлки, оригинальлегенә ишарәлидер. Яңачалык теләсә нинди җәмәгатьчелек тарафыннан кискен каршылыкка дучар була.

«Татарча Коръән тәфсире» 1914 елдан аерым кисәкләргә бүленеп 15-20 битлек китап буларак Габдулла Килдиевның Казандагы «Мәгариф» басмаханәсендә басыла башлый. Беренче кисәкнең нәшере Габдулла Килдиев булса, киләсе китапларның нәшере һәм мөхәррире булып К. Мотыйгый үзе тора.

Безгә аның биш бүлеге басылып дөнья күрүе һәм җәмәгатьчелек тарафыннан көчле тәнкыйтькә дучар булуы нәтиҗәсендәдер, басмадан төшерелүе мәгълүм. Казан китапханәләрендә аның дүрт бүлеге табылды.

http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/res/fck/Image/2014_198_1m.jpg

Мотыйгый-Төхфәтуллин К. Татарча Коръән тәфсире. Өченче кисәк. – Казан, 1914. – Б. 2-3. М. И. Әхмәтҗановның шәхси архивыннан.

 

Дөнья күргән тәфсирендә К. Мотыйгый Коръәннең бары тик беренче кисәгенең дүрттән бер өлешен генә шәрехләп өлгерә. «Татарча Коръән тәфсире. Беренче кисәк» (1914) автор тарафыннан язылган «Сүз башы» дигән кереш өлешне, «Әл-Фатиха» сүрәсе тәфсирен һәм йомгаклау рәвешендә китерелгән «Тәкъриднамәләр» (Фикерләр) бүлеген үз эченә ала. Йомгак өлешендә Нияз Мөхәммәд бине Сөләйман бине Габделбакый бине Сөләйман әс-СөләйманиII, Хәсән бине Муллахмәт ПономаревIII, мулла Шаһиәхмәт УлиевIV, Мирзахид Миргабид углы Гакыллы, Галимҗан Нурмөхәммәдев кебек шәхесләрнең К. Мотыйгый бастыра башлаган Коръән тәфсире турындагы фикерләре китерелә.

«Татарча Коръән тәфсире»нең алга таба дөнья күргән китапларында «Әл-Бәкарә» сүрәсе тәфсирләнә: «Икенче кисәк» (1-43 аятьләр), «Өченче кисәк» (44-74 аятьләр), «Дүртенче кисәк» (75-105 аятьләр), «Бишенче кисәк» (106-140 аятьләр). Ул бүлекләр бер-бер артлы 1914 (2, 3 китап), 1915 (4, 5 китап) елларда басыла.

К. Мотыйгыйның Коръән тәфсире язу турында нияте күптән булып та бу зур һәм җаваплы эшкә тотынырга батырчылыгы җитми йөри. 1914 елда Уральскийга сәфәре вакытында салкын тидереп бик каты авырый һәм «исән-сау терелсәм Коръәннең татар теленә тәрҗемә вә тәфсирен яза башлар идем», — дигән нәзер әйтә. Моннан соң яшь мөгаллимнең хәле яхшыра, әкрен генә тернәкләнә башлый, бөтенләй тазарып хастаханәдән чыккач та әдип кичекмәстән нәзерен үтәү эшенә керешә.

Коръәнгә шәрехне бер юлы тулысынча эшләп бер басма итеп чыгаруның язучыга да, укучыга да бик авыр һәм уңайсыз булуын истә тотып һәм «Мисыр үә Истанбул кеби бөек ислам мәмлекәтләрендә олуг китапларны кисәкләп бастыру гадәте»8 барлыгын исәпкә алып аны нәзек китапчык рәвешендә бастырырга ният кыла. «Татарча Коръән тәфсире»нең кереш өлешендә татар телендәге бу хезмәтнең замана җәмәгатьчелеге арасында кискен тәнкыйтькә дучар булачагын фаразлап куя. Ләкин моңа һич ачуланмыйча биргән тәкъдим һәм төзәтүләрне киләчәктә исәпкә алачагы турында белдерә. «Әйдә Коръәнне чын мәгънәсе илә тәфсир итүчеләр аякка калкысыннар вә минем хаталарымны күргезеп минем гыйлмем вә зиһенем артуга сәбәп булсыннар»9.

Әлеге чорда Коръәннең күп кенә төрки телләргә (татар, төрек, әзербәйҗан, башкорт һәм башкалар) тәфсир һәм тәрҗемәләре булса да аларның замана таләпләренә туры китереп эшләнмәгәнлеге К. Мотыйгыйны күптән борчый торган мәсьәлә була. Аның фикеренчә, әлеге вакытта рус, фарсы һәм төрки телләрдә булган тәфсирләрнең кайберләрендә Коръән аятьләренең мәгънәләре тиешенчә төшендерелмичә кыскача бирелгән, кайберләрендә исә киресенчә сүз озакка китеп аятькә аңлатма бирер урынга бөтенләй кирәге булмаган «әллә нинди ялган хикәятләр вә кыйссалар язу илә тутырылган»10. Ул бигрәк тә сүзләрнең гарәп телендә булмаган мәгънәләрдә тәрҗемә ителүенә басым ясый.

Мондый тәфсирләргә мисал итеп Баку шәһәренең кадые Мир-Мөхәммәд Кәрим бине Җәгъфар әл-Галәви әл-Мәсәви әл-Хөсәйнинең әзербәйҗан телендә язылган һәм Баку миллионеры Зәйнелгабидин Тәкыев чыгымнарына 1904-1905 елларда Баку шәһәрендә «Каспий» матбагасында нәшер ителгән «Кәшф әл-хакаикъ» тәфсирен китерә. Бу әсәр «Кәшшаф» (Ачу), «Мәфатих әл-гайб» (Күзгә күренмәгәннәрне ачу), «Әнвар әт-тәнзил» (Иңдерүнең нурлары), «Лөбаб әт-тәэвил» (Иң яхшы аңлату), «Мәдарик әт-тәнзил» (Иңдерүнең рухи көчләре), шәех Табризиның «Мәҗмәгъ әл-бәян» (Аңлатмалар җыелмасы), «Рух әл-бәян» (Бәян итүнең рухы) исемле хезмәтләргә нигезләнеп язылган була һәм аның турында заманында Риза Фәхретдин Оренбургта «Вакыт» матбагасында басылган «Дини вә иҗтимагый мәсьәләләр» исемле китабының «Матбугатта басылган тәфсир китаплары» дигән бүлекчәсендә түбәндәге фикерен белдерә: «Өч җилдтә булган бу тәфсирнең эшләнүе бик әйбәт, азагына бөтен Коръән басылып барган вә аятьләр саннары-номерлары белән саналган, мөәллиф (тәфсир язучы кеше. — Г. Н.) тарафыннан гүзәл-гүзәл аңлатмалар куелгандыр»11.

К. Мотыйгый исә шул «Кәшф әл-хакаикъ» хезмәтен бик үк югары бәяләми. «Әр-Рахмән» сүрәсенә язылган тәфсирне кискен тәнкыйтьли, гарәп сүзләренең үз мәгънәсендә тәрҗемә ителмичә, бөтенләй башка мәгънәдә кулланылуына, кайбер җирдә артык сүзләр кушылуына басым ясый һәм үзе төзәтелгән мәгънәләрен бирә.

К. Мотыйгыйның Коръән тәфсире яза башлавы турында ишеткәч тә Оренбургта авторны көферлектә, гарәп теле һәм дин өлкәсендә тиешле белеме булмый торып бу олы эшкә алынуда гаепләүчеләр табыла. Без К. Мотыйгыйның бу эшкә белеме дә, әзерлеге дә булгандыр дигән фикердә торабыз. Чөнки аның ун ел Мотыйгыя мәдрәсәсендә, ике ел Каһирәнең бөтен дөньяга мәшһүр әл-Әзһәр мәдрәсәсендә укуы, Мисыр галиме шәех Мөхәммәд, мәдинәле шәех Сәед Гали әз-Заһири әл-Ватари хәзрәтләреннән иҗазәтнамә алуы, туган шәһәренә кайтып шул ук Мотыйгыя мәдрәсәсендә мөгаллимлек итүе һәм Духовный собраниядән имам-хатиб вә мөдәррис булырга лаеклыгы турында шәхадәтнамәләре моның киресен исбатлый.

Астөшермә һәм сылтамалардан күренгәнчә, К. Мотыйгый «Татарча Коръән тәфсире»н язу барышында хәдисләрдән, күп кенә авторларның гарәп телендә язылган тәфсиреннән файдаланган. Алар Мөхетдин ибн Гарәби тәфсирләреV, Әбү-Җәгъфәр Мөхәммәд бине Җәрир әт-ТәбаринеңVI «Җамигъ әл-бәян фи тәфсир әл-Коръән» хезмәте, Фәхретдин Мөхәммәд бине Гомәр әр-Разыйның «Мәфатих әл-гайб» дигән тәфсиреVII, Әбүлкасыйм Җарулла Мәхмүд бине Гомәр әз-Зәмәхшәринең «Әл-Кәшшаф ган хакаикъ әт-тәнзил»VIII, Әбүссәна Шиһабетдин Мәхмүд бине Габдулла әл-Багдади әл-Әлүсинең «Рух әл-мәгани»IX, Низаметдин Хәсән бине Мөхәммәд бине Хөсәен әл-Куми ән-Нисабуринең «Гараиб әл-Коръәни вә рагаиб әл-фөркани»X дигән тәфсирләре.

Алда саналган, мөселман дөньясында киң таралган тәфсирләр белән беррәттән мөгаллим әл-Якыйнның «Шәрех мәвахиб әл-ләдәния», «Шәйх әл кыйраә хәзрәт Нәфигъ кыйраәте» дигән хезмәтләргә дә сылтамалар очрый.

К. Мотыйгый-Төхфәтуллинның «Татарча Коръән Тәфсире» хезмәте Изге Китапның татар телле шәрехләре арасында үз урынын алып тора. Автор аны төзү процессында авторитетлы галимнәрнең аңлатмаларыннан файдалана бу турыда ул «мин Коръәнне үз раим илә генә тәфсир итмим, бәлки әкәбир гуләмә вә мүхәддисин газам хәзрәтләренең сүзләренә багып алар мәгъкул күргән мәгънәләр илә генә тәфсир итәргә тырышам»12 дип белдерә, ләкин шул ук вакытта хезмәттә аның үз фикерләре дә чагылыш таба.

Ул искелеккә каршы чыга, иске карашлы дин әһелләрен белемсезлектә, тар фикерлелектә гаепли һәм алар төзегән Коръән аңлатмаларының замана таләпләренә туры килмәвенә, шул хезмәтләрне укыган гади халыкның хакыйкатькә юл таба алмавына ачына. Киләчәктә Россия мөселманнарының мәгърифәт юлында булуы, фәнни белем һәм мәдәният казанышларында катнашуы, «мескин вә бичара мөселманлар»13 булудан туктап Коръән Кәримдәге гыйлемнәрне дөрес аңлый һәм көнкүрештә куллана белә башлавы өчен тырыша. Ул бөтендөнья фәнни-техник казанышларына таянып фикер йөртә, катып калганлыкны тәнкыйтьли бу яктан Г. КурсавиXI кебек күренекле татар мөселман реформаторының традицияләрен дәвам итә.

Аның «Татарча Коръән тәфсире» татарларда Аллаһның Изге Китабын тәфсирләүнең бер үрнәге булып тора һәм татар экзегетик традициясенең бер сәхифәсен чагылдыра.

 

ИСКӘРМӘЛӘР:

1. Төхфәтуллин Х. К. Камил Мотыйгый / Русчадан Н. Камалов тәрҗемәсе. – Казан, 1992. – Б. 4.

2. Шунда ук. – Б. 60.

3. Шунда ук. – Б. 80.

4. Хәмидуллин Л. Күләгәдә калган шәхес. Күренекле матбугат әһеле һәм җырчы Камил Мотыйгыйның тууына 115 ел // Шәһри Казан. – 1998. – 27 февраль.

5. Әмирхан Ф. Әсәрләр. Әдәбият-сәнгать тәнкыйте, биографик материаллар, хатлар. – Казан, 1986. – 4 т. – 158 б.

6. Вакыт. – 1914. – 11 октябрь.

7. Ахунов А. Коран по-татарски. О долгой, трудной и все еще не окончившейся истории перевода Корана на татарский язык // Татарский мир. – 2004. – № 4. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=496&section=0&heading=0.

8. Мотыйгый-Төхфәтуллин К. Татарча Коръән тәфсире. Беренче кисәк. – Казан, 1914. – Б. 7.

9. Шунда ук.

10. Шунда ук. – Б. 4.

11. Фәхретдин Р. Коръән вә табагат. – Казан, 2012. – 136 б.

12. Мотыйгый-Төхфәтуллин К. Күрс. хез. – Б. 8.

13. Шунда ук. – Б. 6.

 

Татарча Коръән тәфсире

Беренче кисәк

Сүз башы, әгузү бисмилләһ вә «Сүрәту әл-Фатиха» тәфсире

Калә Аллаһу әл-Кәрим фи китабүһү әл-кадим:

«Вә Коръәнән фәракнәһу ли-тәкраәһу галә ән-нәси

галә моксыйн вә нәззәлнәһу тәнзилән».

Сурәту әл-бәни ИсраилXII.

Сүз башы

Аллаһы Тәгалә җәллә җәләләнең китап кадиме вә Коръән Кәриме йир йөзендәге җөмлә бәндәләренең җәмигъ әхкәм шәргыйәи вә әүәмир иләһийә белдермәк өчен иңмешдер. Икенче бер тәгъбир берлә әйтсәк бу Коръән Газыйм Әлшан безгә һәрбер дөньяви вә ахыйрәви эшләрдә вә һәр хосусларда мөрәҗәгать улыныр өчен бер хәбәр вә иптәш мәнзәлендә безләргә дустыр әл-гамәл уларак килмештер. Әмма аның илә ялңыз авыруларны өшкереп яки зияратларга барып мәетләр рухына Коръән укыган булып яки башкача мәсҗид вә мәдрәсәләрдә хәтемнәр иткән булып акча алыр өчен вә аның илә сәүдә итәр өчен килмәмешдер.

Мәшаихдән берсе Коръән Кәрим һәркемнең иптәше булдыгы хакында буйлә димештер:

«Фә мән арадә мөнисән фә әл-Коръәнү йәкфиһи».

Ягъни, иптәш эзләгән кешегә Коръән җитәр димәктер. Кыйраәт галимнәреннән бөек остаз имам Шатыйби хәзрәтләре дә Коръәннең иптәш вә утырдаш булдагы хакында бойла дигән:

«Вә хәйру җәлисин лә йәмиддү хәдисуһу — вә тәрдәдүһү йәздәдү фиһи тәҗәммүлә».

Ягъни, Коръән Кәрим — ни күңел иптәше вә утырдашыдыр. Аны тәкърар кылу, анда булган матурлыкны вә яхшылыкны арттыра гына бара, димәктер.

Һич шик вә шөбхәсез, Коръән һәркемнең иптәше вә һәр мөэмин мөселман булган кешенең моктадәбәсе улмак ляземдер вә һәркемгә үзенә кирәк булган мәсьәләләрне ошбу Коръәнгә карап тапмак кирәк буладыр. Коръән безгә шуның өчен генә җибәрелде. Вә шул Коръән буенча гына йөрергә безгә әмер ителде. Иштә бу хакта Аллаһы Тәгалә кәләм кадимендә боерадыр:

«Вә мә әтәйкүмү әр-расулу фә хөзуһу вә мә нәһикүм ганһу фә интәһу вә әттәку Аллаһә иннә Аллаһә шәдиду әл-гыйкаб».

Мәгънәсе: Рәсүл сезгә ни китерде шуны тотыңыз вә нидән сезне тыйды шуннан тыелыңыз, Аллаһдан куркыңыз, Аллаһ каты газап кылгучы димәктер.

Раббы Тәгалә хәзрәте ошбу аять илә Үзенең рәсүле Мөхәммәд Мостафа саллаллаһу-галәйһи-вәссәлләм аркылы җибәргән Коръәне вә китабы юлындан аслан чыкмаска кушадыр вә чыккан адәмнәрне Үзенең каты газабы илә куркытадыр.

«Вә игътәсиму би-хәбли Аллаһи җәмиган уә лә тәфәрраку».

Аяте дә моңа дәлаләт кыладыр. Ягъни, сез Аллаһы Тәгаләнең җебенә (Коръәненә) барчаңыз да ябышыңыз вә аерылмаңыз дия боерадыр.

Бинаән галәһи безгә барча хикмәт вә мөнәфигъләрне эченә алган Коръән Кәримнең юлындан аслан чыкмаска тиешле буладыр. Ләкин Коръән Кәримнең Аллаһы Тәгалә ирадә кылганча чын мәгънәсенә татарчага тәфсир вә тәрҗемә кылынган тәфсир вә тәрҗемәсе кайда? Менә бу мәсьәлә күптән бирле минем күңелемне җәрәхәтләгән бер бөек мәсьәләдер. Дөрест, бездә гарәпчә, татарча, фарсыча-төркичә, русча вә әзербәйҗанча вә башка телләрдә берничә тәфсир вә тәрҗемәләр бардыр. Ләкин бу тәфсир вә тәрҗемәләрнең бәгъдесендә аслан морад вә максад, заманымызга муафик рушдә аңлатылмаган вә аятьләрнең мәгънәсе дә аслан ляземенчә төшендерелмәгән. Бәгъдесендә моның киресенчә бик озынга кереп китеп аятькә мәгънә бирү урнында әллә нинди ялган хикәяләр вә кыйссалар язу илә тутырылган, вә бәгъдесендә яңылыш мәгънәләр язылган, вә Аллаһы Тәгаләнең ирадәсенә билкуллу хилаф рушдә тәфсир ителгән хәтта гарәп кәлимәсендә аслан булмаган мәгънәләр бирелгән.

Ошбу мөнәсәбәтле мин бу урында үземнең башымдан үткән бер вакыйганы язып китәсем килә:

1913 елның июль аенда мин Баку шәһәренә бардым. Анда берничә ел бундан мукаддәмун Баку шәһәренең кадыйсы Мир әкә Кәрим тарафыннан «Кәшф әл-хакаикъ» исемендә әзербәйҗан телендә бер тәфсир басылганны ишеткәнем бар иде. Мәзкүр тәфсир Баку миллионеры Зәйнелгабидин Тәкыев харәҗәте илә нәшер улынмышдыр. Бакуга барып төшкән көнемдә үк мин мәзкүр тәфсирне «Нәҗат» китапханәсенә барып моталага кылдым. Бөек кулда басылган бу тәфсирнең икенче җилдине ачуга иң әүвәл әр-Рахмән сүрәсендәге «Йә мәгъшәр әл-җинн вә әл-инси» аятенә күзем төште. Ни күзем илә күрим, кадый ул аяте буйла мәгънә биреп чыкмышдыр.

(Йә мәгъшәрә әл-җинни вә әл-инси) әй җен вә әннәс таифәләре (ин истәтагътум) әгәр көчеңездән вә күәтеңездән килсә (ән тәнфузу) минем када вә кадеремнән качып кортылмай (мин әктари әс-сәмәуати вә әл-ард) күкләрнең вә йирнең һәр төрле кешеләрендән (фә әнфузу) бәс качып кортыйлыңыз биәкаләм (лә тәнфузунә) ләкиннә һичкайда качып кортыла билмәссеңез(иллә бисултани) мәгәр куәт вә икътидар илә генә качып кортыла бийлүрсеңез, һә нәсикә (ягъни, ул куәт үә икътидар) сезләрдә юктыр.

Иштә бу мәгънәләре күренчә мин мәзкүр тәфсирне яптым. Артык карарга да лязем күрмәдем, чөнки шул кадәрдән мин бу тәфсирнең «Кәшф әл-хакаикъ» улмаеб, бәлки, «Стрәл-хакаикъ» ирдекенә канәгать хасил иттем.

Затән бик яхшы беләменгә, гарәпчә кәлимәләр эчендә качып кортыйлу мәгънәсендә әүвәлән нәфүз кәлимәсе аслан юктыр. Гарәпчә нәфүз кәлимәсе бер нәрсәне үтәдән-үтә кичеп китү мәгънәсендә истигъмал улынадыр.

Бин

БЕЗНЕҢ АДРЕС:
ТАТАРСТАН,
ЛАЕШ РАЙОНЫ,
ИМӘНКИСКӘ АВЫЛЫ,
УРТА МӘКТӘП



8(843)7833444 kausar-54@yandex.ru
ИМӘНКИСКӘ АВЫЛЫ