"ХАЛКЫМ МИНЕМ"- ТОС "Чирповское" - Татарстан Республикасы (дәвамы)

Тарих. Беренче торак урыннар тарихы безнең эрага кадәр VIII гасырга барып тоташа. Соңрак, IX — XIII гасырларда бу җирләрдә Болгар дәүләте урнашкан булган. XIII гасырда ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, Чыңгызхан империясенең таркалуыннан соң, Җучи олысы составына кертелгән. XV гасырның башында Олуг Мөхәммәд хан Казан ханлыгының Алтын Урдасыннан бәйсезлеге турында игълан итте. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлаган. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле булган, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә булган; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясаган һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган булган. 1552 елда, Явыз Иван дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм Мәскәү патшалыгы составына кертелә. Русия составында Казанны Казан патшалыгы, ә аннан соң Казан губернасы дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган — губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.1920 елда Владимир Ленин тәкъдиме буенча АТССР оештыру турындагы дикрит кабул ителә, ул РСФСР составына керде. Татарстан Республикасы:

1990 елның 30 августында Татарстан суверенлыгы турында декларация кабул ителде.
1992 елның 21 мартында суверен статус турында референдум үтте. Халыкның 2/3 өлеше суверенитетны хуплады.
1992 елның 31 мартында Татарстан Чичәнстан белән берлектә Федератив килешүне имзаламады.
1992 елның 6 ноябрендә Татарстан конституциясе кабул ителде.
2000 елдан башлап Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан — Русия Федерациясе субъекты.
2002 елның 19 апрелендә Татарстан Шурасы Конституциягә кертелгән үзгәртүләрне хуплады.
2005 елның октябрендә Татарстан һәм федераль үзәк арасында яңа килешү имзаланды. Килешүдә ике дәүләт теле расланды.

Халык

Халык	1926 ел [7]		1939 ел [8]		1959 ел [9]		1970 ел [10]		1979 ел [11]		1989 ел [12]		2002 ел [13]		2010 ел [14]
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
татарлар	1 164 342	48,7	1 421 514	48,8	1 345 195	47,2	1 536 430	49,1	1 641 603	47,6	1 765 404	48,5	2 000 116	52,9	2 012 571	53,2
шул исәптә керәшеннәр [15]	99 041	3,8	-		-		-		-		-		18 760		29 962
урыслар	1 118 834	43,1	1 250 667	42,9	1 252 413	43,9	1 328 738	42,4	1 516 023	44,0	1 575 361	43,3	1 492 602	39,5	1 501 369	39,7
чуашлар	127 330	4,9	138 935	4,8	143 552	5,0	153 496	4,9	147 088	4,3	134 221	3,7	126 532	3,3	116 252	3,1
удмуртлар	23 873		25 932		22 657		24 533		25 330		24 796		24 207		23 454
мордва	35 084	1,4	35 759	1,2	32 932	1,2	30 963		29 905		28 859		23 702		19 156
чирмешләр	13 130		13 979		13 979		15 643		16 842		19 446		18 787		18 848
украиннар	…		13 087		16 099		16 868		28 577		32 822		24 016		18 241
башкортлар	…		…		…		…		9 256		19 106		14 911		13 726

Телләр: Татарстан Республикасында дәүләт телләре — тигез хокуклы татар һәм рус телләре. Моның турында Татарстан Конституциясендә һәм Татарстан телләре турындагы канунда әйтелгән.

Дин: Татарстан территориясендә 1000нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине — ислам һәм христианлык. Ислам инде Идел буе Болгарстанында 922 елда кабул ителгән.

Торак пунктлар

Урын	Шәһәр	Урысча исеме	Халык саны
1	Казан	Казань	1 143 546
2	Яр Чаллы	Набережные Челны	513 242
3	Түбән Чулман	Нижнекамск	234 108
4	Әлмәт	Альметьевск	146 309
5	Яшел Үзән	Зеленодольск	97 651
6	Бөгелмә	Бугульма	89 144
7	Алабуга	Елабуга	70 750
8	Лениногорск	Лениногорск	64 145
9	Чистай	Чистополь	60 703
10	Зәй	Заинск	41 798
11	Азнакай	Азнакаево	34 859
12	Норлат	Нурлат	32 600
13	Баулы	Бавлы	22 109
14	Менделеевск	Менделеевск	22 075
15	Буа	Буинск	20 342
16	Әгерҗе	Агрыз	19 299
17	Арча	Арск	18 114
18	Васильево	Васильево	16 957
19	Кукмара	Кукмор	16 917
20	Минзәлә	Мензелинск	16 474

Татарстан — Русиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарнстан) агломерациясе бар. Татарстан ике иярчен шәһәр — 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере, — төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.

Мәдәният: Тарихи һәм географик факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.

Мәдәни мирасны саклау һәм популяштору эшенең иң күркәм үрнәге — Казан Кремле. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.

Татарстанда 825 газета-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район газеталары, Алар рус, татар, удмурт һәм чуаш телләрендә чыгалар. Республикада 100дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән Татарстан халыклары Ассамблеясы эшли.

Фән һәм мәгариф: Татарстан — көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә 170 000 кеше мәшгуль. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча 600 000 укучы укый.